JUZNA AMERIKA

Južna Amerika je kontinent preko koga prelazi ekvator, a koji je većim delom na Južnoj hemisferi. Južna Amerika se nalazi između Tihog i Atlantskog okeana. Severno od ovog kontinenta se nalazi Severna Amerika (zajedno sa Srednjom Amerikom ili Karipskom Amerikom).Andi, planinski venac, se protežu zapadnom stranom ovog kontinenta. Predeo istočno od Anda je uglavnom tropski i zastupljene su tropske kišne šume u koje spada i područje Amazona.

Južna Amerika je četvrti kontinent po veličini, a peti po broju stanovnika. Ona ne treba da se meša sa Latinskom Amerikom, koja predstavlja Južnu i Srednju Ameriku (gde se priča španskim, odnosno portugalskim jezikom), dok Južna Amerika ne ubraja zemlje severno od Panamskog kanala.

Istorija

Praistorija

Južna Amerika je bila spojena sa Afrikom od kasnog Paleozoika do ranog Mezozoika, dok superkontinent Pangaea nije počeo da se deli na delove pre otprilike 225 miliona godina. Zbog toga, Južna Amerika i Afrika dele iste forile i stenovite slojeve.

Prvi stanovnici su na tlo Južne Amerike došli prešavši Beringov moreuz pre 15.000 godina sa teritorije današnje Rusije. Oni su migrirali preko Severne Amerike došavši do Južne Amerike.

Prvi dokazi za postojanje ljudske rase u Južnoj Americi datiraju od 9.000 p.n.e, kada su tikve, ljuta paprika i pasulja počeli da uzgajaju za ishranu u brdima u amazaonskog basena. Pronađena grnčarija ukazuje na to da se manioka, koji je i danas osnovna hrana, i dalje neguje kao i 2000 godina p. n. e.

Do 2000. p. n. e., mnoge poljoprivredne zajednice su se naselile širom Anda i okolnih regiona. Ribolov je postao široko rasprostranjen duž obale, što je dovelo da riba postane primarni izvor hrane. Sistemi za navodnjavanje su još tada razvijeni, što pomoglo u porastu agrarnog društva.

Južnoameričke kulture počele su sa pripitomljavanjem lama, vikunja, gvanakoa i alpaka na visoravni Anda oko 3500. p. n. e. Pored njihove upotrebe kao izvora mesa i vune, ove životinje su korišćeni za prevoz robe.

Rane civilizacije

Razvoj poljoprivrede i nastanak stalnih ljudskih naseobina dozvole su stvaranje civilizacija u Južnoj Americi.

Jedna od najstarijih poznatih civilizacija je bila civilizacije Norte Čiko, u današnjem Peruu. To je bila pre-keramička kultura, ali su gradili monumentalna znanja paralelno sa piramidama drevnog Egipta. Vladajuća klasa Norte Čika uspostavila je trgovinku mrežu i razvila poljoprivredu, a oko 900. p. n. e. ju je zamenila Čavinska kultura. Artifakti ove kulture nađeni su u modernom Peruu na visino od 3,177 metara. Čavinska civilizacija trajala je od 900. do 300. g.pne.

Na centrolnoj obali Perua, početkom 1. veka, Moče (100. p. n. e. - 700), Parakas i Naskanska (400. p. n. e. - 800) kultura razvijale su se kao centralizovane države sa stalnom vojskom unapređujući poljoprivredu navodnjavanjem. Na Altiplano, Tiahuanako ili Tijavanako (100. p. n. e. - 1200, Bolivija) uspostavili su veliku trgovačku mrežu zasnovanu na religiji.

Oko 7. veka, Tijavanako i Vari carstva (600 - 1200, Peru) proširili su svoj uticaj na ceo region Anda, namećući Vari urbanizam i Tijavanako religijsku ikonografiju.

Čabče su glavna autohtona civilizacija na području moderne Kolumbije. Oni su uspostavili konfederaciju velikog broja klanova koji su uspostavili slobodnu mrežu među njima.

Ostale važne civilizacije pre dolaska Kolumba: Kanjari (južni Ekvador), Čimu (1300-1470, severna obala Perua), Čačapoja i Ajmaransko kraljevstvo (1000-1450, Bolivija i južni Peru).

Inka civilizacija, sa prestonicom Kusko, dominirala je regionom Anda od 1438. do 1533. godine. Poznati kao zemlja četri regiona, Inka civilizacija je bila veoma razvijena. Vladali su nad stotinama jezičkih i etničkih zajednica i nad 9 do 14 miliona ljudi koje je spajao sistem puteva od 25.000 kilometara. Gradovi su građeni kamenom, veoma precizno, na više nivoa u planinskom terenu.

Evropske kolonizacije

Araukanci u centralnom Čileu odupirali su se evropskim i čileanskim naseljenicima, vodeći rat više od 300 godinaGodine 1494, Portugal i Španija, dva velika evropske sile, nakon otkrivanja novog sveta na zapadu, potpisale su Sporazum iz Tordesiljasa, kojim su se složile, da uz pomoć Pape podele svu zemlje van Evrope ekskluzivno između ove dve države. Sporazum je podrazumevao uspostavljenje maginarne linije uz meridijan 370 zapadno od Zelenortskih Ostrva. Prema sporazumu sve zapadno od ove linije je pripadalo Španiji, a istočno Portugaliji. S obzirom da tada nisu mogla da se izvrše precizna merenja vremenom su Portugalci napravili ekspanziju na teritoriji današnjeg Brazila zapadno od ove linije.

Počevši u 1530-im, ljudi i prirodni resursi Južne Amerike su eksploatisali strani konkvistadori, najpre Španci a zatim i Portugalci. Ove dve kolonijalne sile su tvrdile da je zemlja i resursi njihovi i podelili su ih u kolonije.

Evropske virusne zaraze (male boginje, grip, morbili i tifus) - na koje domicilno stanovništvo nije bilo imuno; sistem prinudnog rada, kao što su hacijende i rudarstvo, desetkovali su domicilno stanovništvo pod španskom kontrolom. Nakon toga, robovi iz Afrike, koji su bili imuni na ove zaraze, brzo su dovedeni da ih zamene.

Španci su pokušavali da konvertuje domorodce u hrišćanstvo a bili su i nemilosrdni u uništavanju svake domicilne kulture i religije. Međutim, mnogo inicijalnih pokušaja da imali su samo delimičan uspeh, jer su mnoge domicilne grupe menjale katoličanstvo sa tradicionalnim ideolopoklonstvom i paganskim verovanjima. Takođe, Španci su doveli svoj jezik do nivoa kao i religiju.

Domorodci su sa španskim osvajačima formirali mestike. Na početku, mestici u regionu Anda su imali španske očeve i indijanske majke. Nakon sticanja nezavisnosti, najveći broj mestika ima domorodačke očeve i bele ili mestičke majke.

Mnogo umetničkih radova domorodaca smatrani su paganskim ideolopoklonstvom i španski osvajači su ih uništavali; ovo je uključilo i mnogo zlatnih i srebrnih skulktura i drugih artifakta pronađenih u Južnoj Americi, koji su bili istopljeni i poslati u Španiju ili Portugal. Španci i Portugalci doneli su evropsku arhitekturu na kontinent i pomogli da se poboljša infrastruktura poput mostova, puteva i kanalizacije u osvojenim ili osnovanim gradovima. Takođe značajno su povećali trgovačke i ekonomske veze, ne samo između starog i novog sveta već i između regiona Južne Amerike. Na kraju, ekspanzija španskog i portugalskog jezika, mnoge kulture koje su dotada bile podeljene su postale ujedinjene.

Gvajana je bila Portugalska, Holandska i na kraju Britanska kolonija. Zemlja je onda podeljena na tri dela, pri čemu je svaka bila kontrolisana od strane jedne sile dok na kraju nije u potpunosti pala u ruke Britanaca.

Ratovi za nezavisnost

Tokom Napoleonovih ratova, trajao je Španski rat za nezavisnost (1808-1814), kojim su značajno promenjena politička situacija između španskih i portugalskih kolonija. Prvo je Napoleon napao Portugaliju, ali je portugalski kralj uspeo da izbegne zarobljavanje i pobegne u Brazil. Napoleo je onda zarobio španskog kralja Ferdinda VII i na njegovo mesto postavio svog brata. Ovo je dovelo do stvaranja pokreta otpora, koji je kreirao Hunte u Španiji koje bi vladale umesto zarobljenog kralja.

Mnogo gradova u španskim kolonijama, međutim, smatrali su sebe jednako autorizovanim da postave lokalne Hunte kao one u Španiji. Ovime je započeo Špansko-američki ratovi za nezavisnost između patriota, koji su tražili autonomiju i rojalista koji su bili za špansku krunu. Hunte, u Španiji i Americi su promovisale ideje prosvetiteljstva. Pet godina nakon početka rata, kralj Fernando VII od Španije se vratio na tron i započeo absolutističku restuaraciju kao rojalista koji se našao u konfliktu.

Nezavisnost Južne Amerike su osigurali Simon Bolivar (Venecuela) i Hose de San Martin (Argentina), dva najvažnija oslobodioca. Bolivar je predvodio veliki ustanak na severu, a onda je krenuo sa vojskom ka jugu prema Limi, prestonici Vicekraljevstva Perua. U međuvremenu, San Martin je predvodio vojsku preko Anda, zajedno sa Čileanskim emigrantima, i uspeo je da oslobodi Čile. Organizovao je flotu kako bi došao do Perua morem, i potpomagao je razne pobunjeničke grupe u Vicekraljevstvu Peru. Dve vojske su se na kraju srele u Gvajakilu, Ekvador, gde se vojska lojalna španskoj kruni predala.

U portugalsnom kraljevstvu Brazila i Algrave, Dom Pedro, sin portugalskog kralja, proglasio je nezavisnost od Kraljevstva Brazila 1822, koja je kasnije postala Brazilsko carstvo. Uprkos lojalnosti Portugalu garnitona u Bahaji i Pari, nezavisnost je diplomatski prihvatio Portugal, pod uslovom plaćanja velike kompenzacije.

Nove nacije su onda započele proces Balkanizacije, sa više građanskih i međunacionalnih ratova. Međutim, to nije bilo toliko jako kao u centralnoj Americi. Neke države su stvorene od provincija ili većih država koje su ostale do danas (kao što su Paragvaj ili Urugvaj), dok su druge ponovo osvojene i inkorporirane u predhodne države.

Klima

S obzirom na svoj položaj u odnosu na geografsku širinu, Južna Amerika se deli pre svega na klimatske celine koje odgovaraju velikim zonama opšteg atmosferskog kretanja. Pored toga, značajan je i faktor razlike u nadmorskim visinama, kao i druge pojedinosti koje doprinose pojavi različitih klimatskih tipova, naročito u pogledu količine atmosferskih taloga i njihovog rasporeda u toku godine. Treba ipak napomenuti da se najveći deo Južne Amerike nalazi na tropskoj geografskoj širini, jer ona počinje na severu, na nekoliko stepeni seveno od severnog povratnika, dok se južno od južnog povratnika kontinent naglo sužava. Zbog toga izrazito preovlađuje topla (ekvatorska i tropska) klima u kojoj se smenjuju vlažni i suvi klimatski tipovi. Sve varijante tropske klime sa suvim godišnjim dobima još uvek su tople klime u kojima srednje godišnje temperature iznose oko 24 stepena Celzijusa, a najviše prosečne mesečne temperature razlikuju se samo za nekoliko stepeni. Ta topla i vlažna sredina održava u najkišovitijim područjima prirodnu prašumsku vegetaciju, u više spratova, sa vrlo različitim vrstama drveća. Godišnja količina padavina iznosi od 2.500 milimetara u navetrinskoj oblasti do 1.500 milimetara u zavetrinskoj oblasti. Kada se ukupne godišnje padavine spuste ispod 1.500 milimetara, šuma se proređuje, a zatim povlači pred šumovitom savanom, koja pokriva čitav donji deo brazilske visoravni. Nekoliko zaštićenijih područja odlikuju se čak pravom prirodnom savanskom vegetacijom, mada je teško reći da li je ona stvarno prirodna ili je čovek posredovao u njenom nastajanju. Drugi tipovi klime su zastupljeni u južnom delu Južne Amerike. Vlažnu suptropsku klimu susrećemo na jugu Brazila, Urugvaja i na severoistoku Argentine. Padavina ima u toku svih godišnjih doba, ali zimske kiše preovlađuju sve više ukoliko se ide dalje na jug, dok ukupna količina padavina opada od istoka prema zapadu i izazaiva pretvaranje šuma u preriju koja pokriva čitavu Pampu. Na zapadu južnoameričkog kontinenta može se izdvojiti pojas sredozemne klime od Santijaga do Valdivije sa toplim i suvim letom i svežom i vlažnom zimom, a zatim južno od Valvidije umerena okeanska klima, sa obilnim padavinama i niskom temperaturom za ovu geografsku širinu, usled uticaja jakih zapadnih vetrova koji dolaze saTihog okeana i zaustavljaju se u sudaru sa planinskim vencem Anda. Vegetacija je šumska u onim predelima u kojima velika nadmorska visina nije dovela do obrazovanja lednika.

Andi

Visoki planinski lanac na zapadu Južne Amerike. Proteže se dužinom preko 7.000 km pravcem sever-jug duž Tihookeanske obale do Panamskog kanala i Karipskog mora na severu, do rta Hornna krajnjem jugu američkog kontinenta. Andi čine neprekidan planinski lanac širok do 900 km. Oštro odvajaju veoma uzan južnoamerički primorski tihookeanski pojas od velikih slivova rekaOrinoko, Amazon, Parana, i drugih pritoka Atlantskog okeana, kao i prostrane nizije u istočnoj polovini Južne Amerike. Geološki sastav Anda čine naslage iz paleozojskog, mezozojskog i kenozojskog doba, kroz koje je na velikom prostoru prodrlo vulkansko kamenje.

Po širini se deli na tri pojasa: istočni-značajan po rudama, unutrašnji (središnji) koji čini glavni greben i zapadni pojas koji je primorski. Po pravcu pružanja Andi se takođe dele na tri dela i to na: južni, srednji i severni deo. Severna polovina Anda je poznata pod nazivom Kordiljeri.